نوع طرح و نقشه فرش های ایرانی به حدی است که قوی ترین عامل اعتبار هنری این آثار می دانند دسته بندی مختلفی برای طرح و نقشه فرش ایرانی بیان شده است که این طرح و نقشه بخاطر زیبایی و اهمیت اعتبار آن از فرش دستبافت به فرش های ماشینی هم رسیده است که در این مقاله به اختصار در مورد نام هر طرح توضیحاتی می دهیم:
- طرح های آثار باستانی و ابنیه اسلامی
این طرح ها از ساختمان ها و کاشی کاری و اشکال هندسی الهام گرفته است که بعضی از طراحان در طرح ها ی اصلی دخل و تصرفی کرده اند و طرح فرعی بوجود آورده اند.
اساس این طرح ا ز کاربرد گل معروف شاه عباسی است در این طرح گل های شاه عباسی به همراه بند ختائی و گاها ترکیب طرح اسلیمی انواع مختلفی طرح ارائه می دهند انواع طرح این گروه عبارتنداز لچک ترنج ، افشان درختی
- طرح اسلیمی
- شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگ ها تشکیل می دهند . این شاخه ها نشان دهنده طرح درخت است .اسلیمی ها انواع زیادی دارند . معروف ترین طرح اسلیمی ، طرح اسلیم دهن اژدها است که در این طرح انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می شود و به صورت دو فک اژدها نشان داد ه می شود.روی ساقه های شاخه جوانه های روی نقشه تزیین شده که به این جوانه ها اسلیم می گویند .
در این طرح کلیه بند و نگاره های فرش ارتباط و پیوستگی کاملی وجود دارد به نحوی که به نظر می رسد نقاش از شروع طرح تا پایان آن قلم از روی کاغذبر نداشته و یک ارتباط پیوسته و مداوم بین قسمت های طرح وجود دارد . در طرح های افشان هر طرح طوری است که هر کدام از گل و برگ ها قرینه ندارند.
- طرح بته ای ( بته جقه ای )
این طرح مفهوم درخت سرو است . بته های سر کج که به بته جقه شهرت یافته است با اشکال مختلف به چشم می خورند.
شباهت زیادی به طرح های فر ش مناطق مرزی و کشور های همسایه دارد و این طرح برگرفته از طرح های بیرونی است به همین دلیل طرح اقتباسی می گویند.
منظور از استفاده این واژه در طرح هاین دلیل است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش در جهت طول و عرض تکرار می شود . چون در کراحل تکرار به هم می پیوندند آن را طرح واگره ای می نامند.
در طراحی فرش اساس کار و طرح فرش را شاخه و برگ تشکیل می دهند. در طرحهای درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد به طبیعت حفظ گردد.
شالوده اصلی این طرح شکار و شکارگاه است به نحویکه قسمت های مختلف طرح یک سوارکار با ابزار تیرو کمان و نیزه مشغول شکارآهو یا سایر جانوران هستند.
این طرح در قاب های منظم و کنار هم قرار گرفته وداخل هر قاب گل و برگهای مختلفی تزئین شده است.
از قدیمی ترین طرح های فرش ایرانی است . در این طرح اغلب به صورت واگیره است و بافنده طرح را در طول و عرض تکرار می کند . در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی با 4 برگ و ماهی در اطراف آن هستند . طرح ماهی در همه نقاط مختلف ایران نام های مختلفی دارد.
علاوه بر طرح های بالا طرح های دیگری هستند که تلفیق و ترکیب دو یا چند طرح هستند.
همه این طرح ها هم در فرش دستبافت و هم فرش ماشینی ایرانی رواج دارد.