یکی از طرح های معروف و مشهور که در صنعت فرش بافی مورد استفاده قرار می گیرد طرح و نقش افشان می باشد.

در گذشته طرح رایجی که بسیار مورد استفاده قرار می گرفته و مورد تایید و پسند اکثریت مردم بوده طرح ترنج می باشد در این طرح یک ترنج در وسط طرح قرار می گیرد و اطراف آن شامل گلهای ریز و درشتی است که تمام فرش را پر می کرد با گذشت زمان طراحان در طراحی های فرش ترنج را از وسط نقشه حذف کرده وسراسر فرش را گلهایی به صورت پراکنده پر می کند و دیگر خبری از طرح ترنج در وسط فرش نیست.

طرح افشان فرش در بعضی مواقع با طرح های اسلیمی شامل شاخ و برگ و حیوانات همراه بوده و بین آنها ارتباط و اتصالی قابل توجه برقرار است و در مواردی دیگر با طرح های ختایی همراه است پس می توان طرح افشان را ترکیبی از طرح اسلیمی و ختایی دانست.

در طرح افشان به علت اینکه گل ها ، برگ ها ، غنچه ها و سایر موارد در سطح فرش گسترده و پخش شده اند به آن طرح افشان می گویند.

با توجه به این خصوصیت و ویژگی خاص در طرح افشان فرش از این طرح در چیدمان و دکوراسیونهای شلوغ و شیک استفاده می شود.

نبود ترنج در این طرح باعث شده تا طرحی نو محسوب شده و علاقه مندی خاصی به آن ایجاد شود.

با توجه به استفاده از گل های ریز و پراکنده در سطح کار و شلوغی آن ، در بافت فرش از الیاف ریز و ظریف استفاده می شود وقالی با شانه و تراکمی بالا بافته می شود. ظرافت به کار رفته در این طرح موجب شده تا قالی شباهت زیادی به فرش دستباف پیدا کند.

نقشهای مهم طرح افشان را میتوانیم به صورت ذیل دسته بندی کنیم :

• طرح افشان بندی : گلهایی دارد که باهم در ارتباط هستند.
• طرح افشان حیوانات : در این طرح حیوانات نقش اصلی را دارند.
• طرح افشان دسته گل : در این طرح دسته گلها و کومهها از تصاویر اصلی هستند.
• طرح افشان شاخه پیچ : در این طرح این طور به نظر میرسد که شاخه گلها باهم پیوستگی دارند.
• طرح افشان ترنج دار : در این طرح نیز در وسط نقشه ترنج دیده میشود.
• طرح افشان شکسته : این طرح نیز با خطوط شکسته همراه است.

طرح اسلیمی یا طرح مارپیچ درفرش

در طرح و نقش اسلیمی مجموعه ای از اشکال وجود دارد که به گونه ای هستند که ساقه ی گیاهان به صورت پیچ پیچ و نیز در آن خطوط پرپیچ و خم و قوس های دورانی مختلف وجود دارد . با توجه به اینکه این طرح و نقش ها قبل از اسلام وجود نداشتند و در دوره ای اختراع شدند که هنرمندان ایرانی مسلمان شده بودند به همین دلیل به این نقوش؛ طرح اسلیمی که برگرفته از کلمه ی اسلام است نام نهادند . هنر و طرح اسلیمی در همه جای جهان به صورت یک طرح رنگ و قالب وجود دارد و به دلیل تجرد در طرح و واحد بودن آن در کل دنیا به راحتی قابل شناسایی می باشد . طبیعت در این طرح ؛ به عنوان یک نشانی و نماد به کار می رود . طرح های بیرونی و اطراف نقوش اسلیمی اهمیت خاصی ندارند بلکه نظم و اصولی که در باطن کار نهفته و نشانگر رمزو رازی پر معنا می باشند حائز اهمیت است. در واقع تاریخچه پیدایش طرح و نقش اسلیمی در ذهن مسلمانان ایرانی جرقه زد و این در زمانی بود که برای تزئین کتب خطی موفق به اختراع خطوط عربی شدند. بعد ازآن خلفای اسلام در صدد برآمدند تا اطراف و حواشی و سرلوح و آغاز و پایان کتابهای مقدس را با طرح هایی نظیر شاخ و برگ ها و انواع گل و بوته تزئین کنند و بدین وسیله هنر و طرح اسلیمی اختراع شد. از انواع طرح های اسلیمی می توان به اسلیمی ساده ، اسلیمی خرطومی ، اسلیمی پیچک ، اسلیمی توپر، اسلیمی توخالی، اسلیمی ماری و اسلیمی دهان اژدری و ... اشاره کرد . که از میان آن از طرحهای ساده ، خرطوم فیلی و دهان اژدری در طراحی کاشی نیز استفاده می شود.

در اینجا به مرور و بررسی کوتاه از طرح ها و نقشه هایی که در بافت فرش مورد استفاده قرار می گیرد می پردازیم.

طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی

طرح باستانی فرش برگرفته از ساختمانها تزئینی بناها نقوش و اشکال تزئینی عمارات و کاشیکاریهای آنها میباشند.هر چند در طول تاریخ در زمانهای متفاوت طراحان فرش در برخی از طرحها با توجه به نظر و سلیقه خود تغییراتی ایجاد کردند اما ساختار اصلی طرح فرش کاملاً حفظ گردیده است. معروف ترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امام زاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن) و زیرخاکی.

فرشهای طرح شاه عباسی

طرح شاه عباسی فرش از گل هایی که به شاه عباسی معروفند تشکیل شده است این طرح فرش تلفیقی از گل های شاه عباسی همراه با ختایی و تلفیق آنها با انواع اسلیمی می باشد انواع طرح هایی که در این دسته مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از لچک ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و ...

فرشهای طرح اسلیمی

شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل میدهد. این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت میباشند. اسلیمی انواع بسیار زیادی دارد و معمولاً در بیشتر قالبها این طرح تکرار میگردد اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است. معروفترین اسلیمی ها، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب میگردد و به صورت فکین اژدها نشان داده میشود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند. شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و میدانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرفها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری.

فرشهای طرح افشان

در این طرح کلیه بندها و نگارههای فرش پیوستگی و ارتباط کاملی دارد. به نحوی که به نظر می رسد نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن قلم از کاغذ برنداشته و یک ارتباط مداوم بین قسمتهای مختلف نقش به وجود آورده . به عبارت ساده تر همان گونه که از نام نقوش این گروه پیداست، تمامی گل و برگها و بندهای موجود در طرح ،در متن فرش پراکنده و افشان شدهاند. طرحهای افشان اصولاً به گونهای طراحی میشوند که هیچ یک از گل و برگها قرینه نداشته و اصول قرینه نگاری در آن وجودندارد. افشان دسته گلی ، افشان حیوان دار، افشان ترنجی ، افشان ختایی و... انواعی از این طرح میباشد.

فرشهای طرح بتهای (بته جقه)

طرح بتهای تجرید یافته درخت سرو است. بتههای سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است در اینگونه طرحها با اندازه و اشکال مختلف به چشم میخورد. معروفترین طرحهای بتهای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقهای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بته بادامی

فرشهای طرح اقتباسی

گفته میشود اغلب طرحهای این گروه شباهت زیادی به طرحهای فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین دلیل آنها را اقتباسی مینامند مانند طرحهای معروف به قفقازی و گوبلنی.

فرشهای طرح واگیره ای یا بندی

منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم میپیوندند، آنرا بند بندی یا واگره مینامند. نامهای فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبهای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیوان دار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل.

فرشهای طرح درختی

با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل میدهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. طرحهای معروف درختی این طور نام گذاری شدهاند: درختی جانوری یا حیواندار، درختی سبزی کار یا آبنما، درختی ترنج دار، درختی سروی و درختی گلدانی.

فرشهای طرح ترکمن یا بخارا

طرح فرشهای ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته میشود. ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی شانهای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرحهای فرعی این دسته را تشکیل میدهند.

فرشهای طرح شکارگاهی

بنیاد اصلی این گروه از طرحها نمایش صحنههای شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمتهای مختلف طرح یک سوار کار با وسیلهای همانند تیر و کمان یا نیزه مشغول شکار آهو و یا سایر جانوران است. گروههای فرعی این طرح عبارتند از: شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.

فرشهای طرح قابی (خشتی)

متن فرش در این طرحها به قسمتها یا قابهای مختلفی تقسیم گشته که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و در داخل هر قاب با گل و برگهای مختلفی تزیین شده است. گروههای فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را میتوان نام برد. مشاهدهطرح های خشتیبیشتر

فرشهای طرح گل فرنگ

کلیه طرحهای این گروه بر مبنای گلهای طبیعی به ویژه گل رز با رنگهای بسیار روشن نظیر زرد، آبی و سرخ میباشد. انواع طرحهای گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، لچک و ترنج گل فرنگ، افشان گل فرنگ و ...

فرشهای گلدانی

درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازههای مختلف به چشم میخورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را میپوشاند. گاه چندگلدان کوچک به طور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد. گروه های فرعی این طرح عبارتند از: گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یک طرفه.

فرشهای طرح محرابی

طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. همان مکانی که در مساجد، مکان نماز گذاردن امام جماعت است. در این طرحها معمولاً محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچههای کوچک میپوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستونهای بزرگی که سقف محراب بر روی آن قرار دارد نشان میدهند. انواع طرحهای این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی.

فرشهای طرح ماهی درهم

طرح ماهی درهم از قدیمیترین و رایجترین طرحهای فرش ایران است. این طرح اغلب به صورت یک واگیره میباشد و بافنده همان واگیره را در طول و عرض فرش تکرار میکند. در این طرح یا واگیره یک حوض به صورت لوزی باچهار برگ، ماهی در اطراف آن مشاهده میشود. طرح ماهی درهم در نقاط مختلف ایران به نامهای مختلفی مشهور است. مهمترین انواع آن عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و زیره ماهی. مشاهدهطرح های ریز ماهیبیشتر

فرشهای طرح محرمات

طرح محرمات به طرحهایی در فرش اطلاق میگردد که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار میگردد و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم میگردد و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا میکند و به طور راه راه ترسیم میگردد. این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است.گروههای فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یک رنگ و بته با زمینه الوان.

فرشهای با طرح هندسی

دراین طرح از انواع اشکال هندسی استفاده میشود، معمولاً خطوط زاویه دارند و بطور دورانی و قوسی شکل حرکت نمینمایند.گروههای فرشی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطائی، هندسی ستاره (موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی.

فرشهای طرح تلفیقی

علاوه بر طرحهای نامبرده بالا که هریک برای خود دارای نامهای مشخص و معین میباشند و تاریخچه قابل توجهی دارند به مرور زمان طرحهای دیگری هم از ترکیب و تلفیق دو یا چند طرح بوجود آمده است. از گروه های فرعی این گونه طرحها میتوان طرحهای شاخه پیچ ترنجدار، سلسلهای ترنج دار، تلفیقی لچک ترنج، گلدانی بند اسلیمی، تلفیقی قاب فابی، تلفیقی دورنما، تلفیقی ترنجی دسته گل، تلفیقی سبزی کار، تلفیقی ترنجدار، تلفیقی ترنجی کف ساده، تلفیقی لچک ترنج کف ساده، تلفیقی لچک ترنج سبزی کار کف ساده وتلفیقی بندی دسته گل را نام برد.

فرش ایرانی این هنر اصیل و بی بدیل از گذشته های بسیار دور تا به امروز نشانگر اصالت ، فرهنگ ، تاریخ و آداب و رسوم مردمان ایران زمین است که در گوشه و کنار این مرز و بوم در هر منطقه ای با روش و طرح و نقشه ای خاص بافته می شود. به گونه ای که افراد ماهر و خبره در این زمینه با اولین نگاه و دست کشیدن به رخسار فرش به حقیقت و اصالت و شناسنامه ی فرش پی برده و به راحتی می توانند بگویند که فرش بافت کدام منطقه است.

با توجه به تقسیم بندیهای انجام شده توسط مراکز ذی ربط طرح و نقشه هایی که در بافت فرش مورد استفاده قرار می گیرند به چندین گروه تقسیم می شوند :

1- طرح های شامل آثار باستانی و زمینه های مذهبی اسلامی

2- طرح های به کار رفته در فرش معروف به طرح شاه عباس

3- فرش های معروف به طرح اسلیمی

4- فرش های با طرح افشان

5- فرش های طرح بته جقه

6- فرش های معروف به طرح اقتباسی

7- فرشهای طرح واگیره ای یا بندی

8- طرح معروف به طرح درختی

9- فرشهای طرح ترکمن یا بخارا

10- فرشهای طرح شکارگاهی

11- طرح قابی یا خشتی

12- طرح گل فرنگ

13- طرح گلدانی

14- طرح محرابی

15- طرح ماهی درهم

16- طرح محرمات

17- فرش با طرح هندسی

18- طرح تلفیقی

طرح های نامبرده به نحوی است که هم در فرشهای دستباف و هم در فرشهای ماشینی ایرانی مورد استفاده قرار می گیرند و از این لحاظ میتوان گفت تفاوتی بین فرش دستباف و ماشینی وجود ندارد اما نباید فراموش کرد، فرش دستبافی که با طرح و نقشه اصیل ایرانی و با الیاف و رنگ طبیعی بافته شده، گنجینه ای ست که در هیچ جای دنیا لنگه اش پیدا نمیشود.

چه تعداد رنگ در بافت یک فرش ماشینی استفاده می شود و آیا تعداد رنگ به کار رفته درآن بر قیمت فرش ماشینی تاثیرگذار است؟

ممکن است این سوال برای هر کس پیش بیاید توضیحاتی که داده می شود قطعا شما را به پاسخ این سوال مهم خواهد رساند.

همانطور که بارها و بارها گفته شده در گذشته فرش هایی با تراکم و شانه 350 بافته می شدند رفته رفته با پیشرفت علم و صنعت و تکنولوژی دستگاه هایی به وجود آمدند که قادر به تولید فرش هایی با تراکم 500 ، 700 و 1200 شانه شدند .

در نسل جدید فرش های ماشینی انواع طرح ، نقشه و رنگ پیاده شد به گونه ای که زیبایی و کیفیت فرش های ماشینی در اقصی نقاط جهان بر سر زبانه ها افتاد .

منظور از تعداد رنگ در یک فرش ماشینی تعداد رنگ های به کار رفته در زمینه آن می باشد.

فرش های ماشینی به سه دسته فرش 700 شانه ، فرش 1000 شانه و 1200 شانه تقسیم می شوند که هر کدام در گروه خود از جذابیت و زیبایی خاصی برخوردار می باشند .

هر چه شانه و تراکم در یک فرش ماشینی پایین تر باشد فرش تعداد رنگ بیشتری را می تواند در خود جای دهد و زمینه ای خلوت تر نسبت به فرش های با تراکم بالاتر دارد به همین علت است که در فرش های 700 شانه از تعداد رنگ 8 ، 10 و حتی 12 استفاده میشود و اخیرا قادر به تولید فرش 700 شانه با تعداد رنگ 14 شده ایم.

تعداد رنگ استاندارد و اورجینال برای بافت فرش های 1000 شانه ده رنگ می باشد و فرش های 1200 شانه چون شانه و تراکم 3600 دارند نمیتوان از تعداد رنگ بالا در بافتشان استفاده نمود و تعداد رنگ استاندارد برای بافت فرشهای 1200 شانه 8 رنگ می باشد..

رنگهای اصلی به کار رفته در فرش های ماشینی غالبا سرمه ای ، کرم ، فیروزه ای ، گردویی ، بادامی ، بژ و ... می باشند.

حال پاسخ این سوال که آیا تعداد رنگهای به کار رفته در بافت یک فرش ماشینی می تواند عانل مهم و تاثیرگذار در قیمت آن باشد را می توان این گونه داد که هر چه تعداد این رنگ ها بیشتر باشد قیمت فرش بیشتر و هر چه تعداد رنگها کمتر باشد از قیمت آن کاسته خواهد شد ولی عامل اصلی در تعیین قیمت یک فرش تعداد شانه و تراکم فرش است چرا که هر چه گره و ریشه در یک فرش بیشتر باشد فرش با تراکم و شانه بالاتر تولید شده و فرش مرغوبتر است.